อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมาเป็นพื้นที่ที่มีความสำคัญในด้านโบราณคดี-ประวัติศาสตร์ เนื่องจากเป็นพื้นที่ตั้งของแหล่งโบราณคดีต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นเมืองโบราณเสมา พระนอนวัดธรรมจักรเสมาราม บ้านหินตั้ง กลุ่มปราสาทเขมร (ปราสาทโนนกู่ ปราสาทเมืองแขก ปราสาทเมืองเก่า) นับได้ว่าเป็นแหล่งพื้นที่มรดกวัฒนธรรมหรือแหล่งท่องเที่ยวที่สร้างรายได้ให้กับชาวอำเภอสูงเนินในปัจจุบัน
อย่างไรก็ตาม ในอำเภอสูงเนินยังมีแหล่งมรดกวัฒนธรรมที่สำคัญ โดยชาวสูงเนินได้ร่วมมือร่วมแรง หวงแหนและอนุรักษ์ คือ “สถานีรถไฟสูงเนิน” สถานีรถไฟเก่าแก่ยุคแรกเริ่มทางรถไฟหลวงสายแรกของประเทศไทย สายกรุงเทพ - นครราชสีมา
พื้นที่อำเภอสูงเนินอยู่ในเส้นทางคมนาคมระหว่างพื้นที่ภาคกลางกับภาคอีสานมาตั้งแต่สมัยโบราณ เริ่มจากเป็นเส้นทางที่มีลำตะคองเป็นลำน้ำสำคัญไหลผ่าน ดังจะเห็นได้จากเมืองโบราณเสมาที่พบหลักฐานทางโบราณคดีปะปนกันระหว่างวัฒนธรรมทวารวดีภาคกลางและภาคอีสาน รวมถึงเนื้อหาในนิราศหนองคายที่แต่งขึ้นในปี พ.ศ.2418 หรือช่วงต้นสมัยรัชกาลที่ 5 แต่งเป็นเรื่องราวการยกทัพจากกรุงเทพไปทำสงครามปราบฮ่อ ก็ปรากฎเส้นทางเดินทัพเลียบลำน้ำลำตะคองผ่านพื้นที่อำเภอสูงเนินในปัจจุบัน จวบจนกระทั่งการก่อสร้างทางรถไฟหลวงสายแรกในประเทศไทย ระยะทางตั้งแต่กรุงเทพ- นครราชสีมา ซึ่งได้เริ่มสร้างขึ้นตั้งแต่ พ.ศ. 2434 แล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2443 ก็ผ่านพื้นที่อำเภอสูงเนินด้วยเช่นกัน โดยมีสถานีรถไฟสูงเนินเป็นสถานีประจำชุมชนสูงเนิน ซึ่งยกระดับขึ้นเป็นอำเภอบ้านสูงเนินในปีพ.ศ. 2442
สถานีรถไฟสูงเนินจึงนับเส้นทางคมนาคมที่สืบทอดการใช้มาตั้งแต่สมัยโบราณ - ปัจจุบัน และในอนาคตเส้นทางดังกล่าวนี้ยังเป็นส่วนหนึ่งของเส้นทางรถไฟความเร็วสูงกรุงเทพ-หนองคายที่กำลังมีการก่อสร้างด้วย
แม้ว่าสถานีรถไฟสูงเนินจะมีประวัติการก่อสร้างที่ไม่ชัดเจน แต่คาดว่าสร้างขึ้นพร้อมกับการเปิดเส้นทางรถไฟหลวงสายนครราชสีมาในปีพ.ศ.2443 ตัวอาคารสร้างด้วยไม้สองชั้นแบบเรียบง่าย ตั้งอยู่ในแนวแกนทิศตะวันออก-ตะวันตก ขนานไปกับเส้นทางรถไฟ หลังคาทรงจั่วมุงกระเบื้องลอนคู่ ชายคายื่นยาว มีประตูหน้าต่างเป็นบานลูกฟักไม้ เหนือผนังชั้นบนตลอดแนวเป็นช่องระบายลมตีแนวทแยงไขว้กันเป็นรูปข้าวหลามตัด ในการใช้สอยพื้นที่แบ่งเป็นชั้นล่างเป็นห้องทำงานของนายสถานีรถไฟ มีช่องจำหน่ายตั๋ว โถงพักสำหรับผู้โดยสาร และบันไดขึ้นชั้นบน ส่วนชั้นสองแบ่งได้ 2 ห้องมีระเบียงอยู่ทางทิศเหนือและใต้ เดิมใช้เป็นพื้นที่พักอาศัยของเจ้าหน้าที่ ปัจจุบันไม่ได้ใช้งานแล้ว
ภาพที่ 1 อาคารสถานีรถไฟสูงเนิน
นอกจากตัวอาคารสถานีรถไฟแล้วยังมีสิ่งก่อสร้างต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง ไม่ว่าจะเป็นบ้านพักนายสถานี บ้านพักพนักงานรถไฟ ร้านบาร์ ถังเก็บน้ำ เสาหัวจ่ายน้ำ อาคารเก็บเครื่องมือ และชิ้นส่วนซากรถไฟเล็กที่เป็นรถไฟขนฟืน ซึ่งสิ่งเหล่านี้ล้วนแต่เป็นพยานวัตถุที่บอกเล่าเรื่องราวในอดีตได้เป็นอย่างดี
ในอดีตรถไฟที่ใช้งานเป็นแบบรถจักรไอน้ำใช้ในการลากจูงขบวนรถโดยสารและรถสินค้า ซึ่งการทำงานของรถจักรไอน้ำจะต้องมีการ “เติมน้ำ” ตลอดเส้นทางแต่ละช่วงสถานี ดังนั้น ตลอดเส้นทางรถไฟเราจะพบเห็นถังน้ำขนาดใหญ่ตั้งอยู่ใกล้สถานีรถไฟบางแห่ง ซึ่งปัจจุบันได้ถูกทิ้งร้างเนื่องจากไม่มีการใช้งานแล้ว
ภาพที่ 2 บ้านพักและถังเก็บน้ำ
สถานีรถไฟสูงเนินเป็นจุดพักขบวนเติมน้ำก่อนที่รถไฟจะเดินทางต่อไปเมืองนครราชสีมา ปรากฎหลักฐานการเติมน้ำที่อำเภอสูงเนินในนิราศอุบลราชธานีที่แต่งโดยพระมหาวิไชย (จัน อุตรนคร) เมื่อปีพ.ศ.2443 ความว่า “ถึงสูงเนินรอรถจักรหยุดพักยั้งเพื่อตรวจสังเกตการณ์ย่านเสถียร ยี่สิบห้านาทีมีจำเนียร กับเพื่อเปลี่ยนน้ำเข้าหม้อจึงรอนาน” จากเนื้อความดังกล่าวแสดงให้เห็นถึงความสำคัญของสถานีรถไฟสูงเนินที่เป็นจุดแวะพักของรถไฟสายอีสาน
นอกจากการเติมน้ำให้รถจักรไอน้ำแล้วยังต้องมีการเติมฟืนด้วย เพราะฟืนเป็นเชื้อเพลิงสำคัญในการต้มน้ำเพื่อให้เกิดแรงขับเคลื่อนหัวรถจักร จึงเกิดธุรกิจการตัดไม้ในป่ามาทำฟืนรถไฟและทำให้มีการสร้างทางรถไฟเล็กที่แยกออกจากสถานีรถไฟสูงเนินลงไปทางทิศใต้ระยะทางประมาณ 10 กิโลเมตร เพื่อตัดไม้มาทำฟืนใช้กับรถจักรไอน้ำ ต่อมาเมื่อมีการยกเลิกใช้รถจักรไอน้ำทำให้การตัดไม้ทำฟืนรถไฟถูกยกเลิกไปโดยปริยาย หากแต่หลักฐานของเรื่องราวดังกล่าวยังคงปรากฎให้เห็นตัวรถจักรไอน้ำเล็กที่ถูกนำมาติดตั้งไว้ที่สถานีรถไฟสูงเนินในปัจจุบัน
ดังจะเห็นได้ว่า อาคารสถานีรถไฟสูงเนินเป็นอาคารที่มีคุณค่าทั้งด้านสถาปัตยกรรม- ศิลปกรรมที่ออกแบบเป็นอาคารไม้สองชั้นแบบพื้นถิ่นเรียบง่ายเข้ากับภูมิประเทศแบบร้อนชื้น มีฝีมือการก่อสร้างที่ประณีต แข็งแรง และใช้งานได้ดี หรือคุณค่าด้านประวัติศาสตร์-โบราณคดีที่เป็นหลักฐานแสดงให้เห็นถึงการคมนาคมรถไฟที่เชื่อมโยงระหว่างเส้นทางการคมนาคมแบบโบราณและสมัยใหม่ ตลอดจนเป็นหลักฐานที่แสดงให้เห็นถึงความเติบโตของชุมชนสูงเนินที่มีการขยายตัวเมื่อเส้นทางรถไฟมาถึง และเรื่องราวของธุรกิจการตัดไม้ทำฟืนรถไฟที่ยังอยู่ในความทรงจำของชาวสูงเนินในปัจจุบัน
ภาพที่ 3 เรือนรักษ์รถไฟ
อย่างไรก็ตาม สถานีรถไฟสูงเนินเป็นสถานีหนึ่งที่อยู่บนเส้นทางรถไฟที่มีโครงการพัฒนาอยู่ 2 โครงการ คือ โครงการรถไฟความเร็วสูง และโครงการรถไฟทางคู่ช่วงมาบกระเบา – ชุมทางถนนจิระ ซึ่งมีแนวโน้มการพัฒนาพื้นที่ใหม่จึงสุ่มเสี่ยงที่จะเกิดการรื้ออาคารสถานีรถไฟเก่าแม้จะเป็นแหล่งมรดกวัฒนธรรมที่มีคุณค่าของท้องถิ่นจึงนำไปสู่การอนุรักษ์สถานีรถไฟสูงเนินอย่างเป็นจริงเป็นจัง โดยชาวบ้านสูงเนินได้จัดตั้งเครือข่ายการอนุรักษ์สถานีรถไฟสูงเนิน มีการทอดผ้าป่าสามัคคีเพื่อการอนุรักษ์สถานีรถไฟสูงเนิน รวมถึงนักศึกษาคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์จากหลายสถาบันได้ร่วมกันสำรวจสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นของสถานีรถไฟสูงเนิน ในปีพ.ศ.2558 และปี พ.ศ. 2560 นำไปสู่การจัดการปรับปรุงบ้านพักอาคารสถานีรถไฟเป็นอาคารเรือนรักษ์รถไฟ และพื้นที่โดยรอบเป็นสวนสุขภาพออกกำลังกายของชาวสูงเนิน อีกทั้งมีการจัดงาน”สูงเนิน สถานีที่รักษ์” 2 ครั้งในปีพ.ศ. 2562 และมีการจัดโครงการทางรถไฟสายโบราณคดีโดยนักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ในปีพ.ศ. 2564
ในการจัดทำกิจกรรมทุกครั้งได้รับความร่วมมือจากภาครัฐ ภาคเอกชนและภาคประชาชน จนทำให้อาคารสถานีรถไฟสูงเนินเป็นที่รู้จักในวงกว้าง และเกิดความหวงแหนและการอนุรักษ์สถานีรถไฟสูงเนินทั้งจากคนในและคนนอกท้องถิ่น นับว่าเป็นการร่วมใจอนุรักษ์มรดกวัฒนธรรมโดยคนในท้องถิ่นหรือภาคประชาชนที่น่าชื่นชมและเป็นแบบอย่างให้กับท้องถิ่นอื่นๆ อาจกล่าวได้ว่า อาคารสถานีรถไฟสูงเนินเปรียบเสมือนเป็นพิพิธภัณฑ์ที่ยังมีชีวิตอยู่
หากมีโอกาสไปที่อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมาก็อยากชวนให้ไปดูอาคารสถานีรถไฟสูงเนินสักครั้งหนึ่ง
แหล่งข้อมูลอ้างอิง
กฤษฎา นิลพัฒน์. “รถจักร น้ำ ฟิน และทางรถไฟเล็กสูงเนิน.” ใน ภาณุพงศ์ ชลสวัสดิ์, บรรณาธิการ. บอกรักษ์สูงเนิน : รวมบทความวิชาการและสารคดีในพื้นที่อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา. กรุงเทพ:คณะกรรมการนักศึกษาคณะโบราณคดี, 2563.
จิรวัฒน์ ตั้งจิตรเจริญ. สูงเนิน: ตัวตนในนิราศ กาพย์ กลอน. ใน ภาณุพงศ์ ชลสวัสดิ์,บรรณาธิการ, เรื่องเดียวกัน.
ประภัสร์ ชูวิเชียร. ทางรถไฟไทยสร้างบนเส้นทางสมัยโบราณ (1) ทางสายกรุงเทพ-นครราชสีมา. ใน ภาณุพงศ์ ชลสวัสดิ์,บรรณาธิการ, เรื่องเดียวกัน.
ปริญญา ชูแก้ว. การอนุรักษ์และพัฒนาสถานีรถไฟสูงเนิน อำเภอสูงเนิน จังหวัดนคราชสีมา. ใน ภาณุพงศ์ ชลสวัสดิ์,บรรณาธิการ, เรื่องเดียวกัน.
กรุงเทพธุรกิจ. ชาวสูงเนินอนุรักษ์สถานีรถไฟ 100 ปี. เข้าถึงได้จาก https://www.bangkokbiznews.com/news/detail/756856
Moremove.com. เหนือกว่าสวยงามคือความร่วมใจที่สถานีรถไฟสูงเนิน. เข้าถึงได้จาก
http://moremove.com/mmV5/?p=10165
Thai PBS News. ค่ายสถาปัตย์เพื่อการอนุรักษ์สถานีรถไฟสูงเนิน. เข้าถึงได้จาก
https://www.youtube.com/watch?v=D6q3h1gn8aM
Thai PBS News. ทางรถไฟสายโบราณคดี : เรื่องนี้มีตำนาน. เข้าถึงได้จาก
https://www.youtube.com/watch?v=-kFh5O4AtDc
ภาณุพงศ์ ชลสวัสดิ์